Karamanlı Rumlar ve Kimlik-Köken Tartışmaları

Azınlıkça 

Sayı:39

Ağustos 2008

Dimostenis Yağcıoğlu

Ayşe Hür, Taraf gazetesinde haftada bir yazan ve bu yazılarında tarihsel olayları ve gelişmeleri resmi tarih anlayışından çok farklı, genellikle de bu anlayışa aykırı bir biçimde inceleyen bir tarihçi. Geçenlerde onun 11 Mayıs 2008 tarihli, “Türkler Mu’dan mı Ergenekon’dan mı?” başlıklı yazısını okuyordum. Hür’ün bu yazıda kullandığı şu iki cümle önce dikkatimi sonra da tepkimi çekti:

Şair/düşünür (!) İsmet Özel gibi ‘Müslüman olmayan Türk olamaz’ diyerek Ortodoks olan Gagavuzları, Sahaları ve Çuvaşları, Budist olan Tıvaları, kimi Ortodoks kimi Şamanist olan Hakasları ‘Türk’ saymayanların sayısı da az değil. Nitekim, 1923’teki mübadelede Ortodoks Karaman Türklerini bu yüzden zorla Yunanistan’a göndermiş; 1927’de Türkiye’ye göçetmek isteyen Ortodoks Gagavuz Türkleri’ni bu yüzden kabul etmemiştik.1 

Yukarıdaki cümlelerde sözü edilen topluluklardan sadece Karamanlılar ve biraz da Gagavuzlar hakkında bilgim var. Karamanlılar hakkında bilgi sahibi olmamın en önemli sebebi hem ana hem de baba tarafımın Karamanlı kökenli olması. Annemin ailesi 19. yüzyılın sonlarında Ürgüp’ten, babamın ailesi de 20. yüzyılın başlarında Niğde’den, daha iyi bir hayat için, İstanbul’a göç etmişler. İstanbul’a yerleştiklerinde ana dilleri Türkçeymiş. Yunanca’yı İstanbul’da İstanbul Rum cemaatine entegre olurken öğrenmişler. Gagavuzlar ise ilginç bulduğum ve kendime yakın hissettiğim bir etnokültürel grup olduğu için son yirmi yıldır bu topluluğun yaşadıklarını yakından takip etmeye çalıştım.2

Ayşe Hür, belli ki bu iki topluluğu tartışmasız Türk olarak kabul ediyor ve hatta Karamanlıların mübadeleyle Yunanistan’a gönderilmiş olmasının, bazı Gagavuzların ise Türkiye’ye göç etmelerine izin verilmemesinin – bu iki topluluk da tartışmasız Türk olduğuna göre - yanlış birer karar olduğunu ima ediyor.

Sayın Hür aslında bu yazısında çok önemli bir sorunsala parmak basmış: Bir kişi veya bir grubun “Türk” olarak kabul edilmesi için o kişi veya grup hangi özelliklere sahip olmalıdır? Bir grubun ana dili Türkçe ise ve o grubun kültürü Anadolu Türk kültürüne benzerlikler gösteriyorsa o zaman o grubu Türk sayabilir miyiz? Saymalı mıyız? İslam dininin “Türklük” tanımında bulunması şart mıdır? Ana dili Türkçe olmayan bir grup ‘Türk” kabul edilebilir mi? Ayrıca burada “Türk” derken neyi kastediyoruz? Bir etnik grubu mu? Türkiye Cumhuriyeti’nin milletini mi? Çok-milletli bir pan-Türk topluluğunu mu?

Üstelik sadece Türkler ve Türklük için geçerli değildir bu sorular. Dünyadaki hemen her etnik grup ve etnik-temelli millet hep aynı sorularla karşı karşıya kalmış ve bunların doğurduğu sorunlarla boğuşmuştur.

Bu sorulara çelişkisiz ve her durumda geçerli bir yanıt vermek mümkün değildir. Oluşturduğumuz tanımlar veya kriterler ne kadar bilimsel ve adil ilkelere dayalı olursa olsun, sonuçta şu iki unsura çarpacak ve delinecektir: (a) Duygular (hem milli hem de milliyetçilik karşıtı duygular) ve (b) ülkeyi yönetenlerin belirlediği “milli çıkarlar”.

Bu sorunsalın son zamanlarda gittikçe önem ve değer kazanan bir boyutu daha var: Kişinin ve etnokültürel grupların kendi kimliklerini belirleme hakkı (δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού). Kişi ve grupların kendi belirledikleri bir kimlikleri aslında her zaman vardı ama bu öz-belirlemenin bir hak olduğu, bir grubun kendi belirlemiş olduğu kimliğe devletlerin ve diğer millet ve etnokültürel grupların saygı duyması gerektiği düşüncesi nispeten yeni.

Ben bu yazımda Karamanlı Rumların kimliğini iste bu öz-belirleme boyutuna ağırlık vererek incelemeyi deneyeceğim.

Orta Anadolu’da, Kapadokya ve çevresinde, 1924 yılına kadar yaşamış olan “Karamanlides”, ana dili Türkçe olan, Türkçe’yi Yunan harfleriyle yazan bir Rum-Ortodoks topluluğu olduğu için, birçok sosyal bilimcinin ve aynı zamanda birçok Türk ve Yunan milliyetçisinin ilgisini çekmiştir. Onları “dışarıdan” inceleyenler en fazla şu soruya cevap aramışlardır: Karamanlides/Karamanlılar Rum mu, Türk mü? Bu insanlar Hellen kökenli mi, Türk kökenli mi?

Bu sorulara bilimsel açıdan kesin ve tartışma götürmez bir yanıt vermek zor, çünkü “Karamanlides” etnokültürel grubunun ilk oluştuğu veya ortaya çıktığı dönem olan 12. ve 13. yüzyıllardan kalma ve bu gruptan söz eden belge ve kaynak sayısı çok az. Ancak, o yüzyıllarda Kapadokya ve çevresinin önce Selçukluların sonra da Karamanlı beyliğinin yönetimi altında olduğunu biliyoruz. İslâmî bir toplumda kişilerin veya bir topluluğun İslâmdan Hristiyanlığa geçmesine izin verilmediğini, ama Hıristiyan topluluklarının dinlerini muhafaza ederek varlıklarını sürdürmelerine imkân tanındığını biliyoruz. Karamanlı beyliğinin Türkçe’nin resmi dil olarak ve bütün tebaa tarafından kullanılmasını amaçlayan3 dönemin diğer devletlerinden çok farklı ve katı bir dil politikası olduğunu da biliyoruz. Ayrıca, o bölgede yaşayan Rumların, Ortodoksluğun ve Yunanca’nın merkezi olan İstanbul’la ve tabii Ege kıyıları ve Yunanistan’la olan ilişkilerinin çok zayıfladığını ve zorlaştığını tahmin edebiliyoruz. Böyle bir ortamda Kapadokya Rumları’nın büyük ölçüde dilsel ve bir ölçüde de kültürel asimilasyona uğramış olması çok muhtemeldir.

Ondokuzuncu yüzyıla geldiğimizde Orta Anadolu’da kendine has Türkçesiyle kendi edebiyatını ve Yunan harflerine dayalı yazılı kültürünü geliştirmiş bir Karamanlides topluluğunu görüyoruz. Ama Karamanlides, Orta Anadolu’da, ana dili Türkçe olan tek Hıristiyan topluluk değildi. Ana dili Türkçe olan Ermeni toplulukları da vardı. Üstelik bu Ermeni toplulukları Türkçe’yi Ermeni harfleriyle yazıyorlar, Ermeni harfleriyle yazılmış Türkçe kitaplar ve gazeteler yayınlıyorlardı.4

Peki, Karamanlides kendi kimliklerini nasıl tanımlıyorlardı? Hiç kuşkusuz 19. Yüzyılın ortalarına kadar onlar için (Osmanlı yönetimi altındaki diğer topluluklarda olduğu gibi) en önemli kimlik dinî kimlikti. Kendilerini Rum-Ortodoks olarak tanımlıyorlardı. Türk komşularıyla araları genelde iyiydi. Ama Müslüman-Hıristiyan ayırımı hem onlar için hem de Türk komşuları için çok önemliydi. O nedenle bir Karamanlı Rum’un kendini -- Müslümanlığı kabul etmeden-- Türk sayması ve Türklerin de onu kendilerinden sayması mümkün değildi.

Ondokuzuncu yüzyıldan itibaren Yunan okullarının, öğretmenlerin, Yunanistan'da yayınlanmış kitapların ve Batı’ya (İstanbul’a, İzmir’e, Yunanistan’a ve Avrupa’ya) göç etmiş bazı Karamanlı Rumlar’ın etkisi ve aktif çabalarıyla, Yunan milliyetçiliği Karamanlı Rum topluluğunu da etkilemeye başlar. Dilsel ve kültürel açıdan Yunanlılaşamamış olsalar bile, kendilerini Yunanlı/Hellen olarak tanımlayan Karamanlı Rumlar’ın sayısı gittikçe artar.

1920’li yıllarda ise Karamanlı Rumlar arasında Hellenlik/Yunanlılık kimliği bütün topluluğa yayılmış olmasa bile Rumluk-Ortodoksluk kimliğiyle de sentezlenmiş olduğu için artık en baskın kimlik haline gelmiştir.

Bu dönemde Karamanlı Rumlar arasında Rumluk/Hellenlik kimliğini reddeden ve hatta bu kimliğe karşı mücadele veren bir tek organize hareket görüyoruz: Papa Eftim’in Türk Ortodoks Hareketi’ni. Karamanlı Rumlar’ın atalarının 11.yüzyılda Anadolu’ya yerleşmiş ve Hıristiyanlığı kabul etmiş Türk boyları olduğunu, dolayısıyla da Karamanlı Rumların aslında Türk olduklarını iddia eden ve bu topluluğun Yunan milleti ve devletiyle bütün bağlarının koparılması gerektiğini savunan, Papa Eftim’dir. Türk devleti Papa Eftim’i desteklemiş 1923-24’te onun bir Türk Ortodoks Patrikhanesi kurmasına da yardım etmiştir. Ancak Papa Eftim’e katılan ve bu yeni patrikhaneye tabi olmayı seçen Rumların sayısı birkaç yüzü geçmemiştir. Bu sayı sonra daha da azalmıştır.

Ne var ki, Papa Eftim’in “Karamanlı Rumlar Türk kökenlidir ve Türktür” şeklinde özetlenebilecek tezi Türkiye’de çok etkili olmuştur. Bu tezi önce Hamdullah Suphi Tanrıöver gibi bazı Türkçü entellektüeller benimseyip tekrarlamış, sonra nedense bu tez sağcı olsun, solcu olsun, milliyetçi olsun, milliyetçi karşıtı olsun birçok Türkiyeli bilim insanı ve aydın tarafından kabul edilmiştir. Ayşe Hür de anlaşılıyor ki bu tezi sorgulamadan kabul edenler arasındadır.

1923-24 Nüfus Mübadelesi’yle yaklaşık 100.000 kadar olduğu tahmin edilen5 Karamanlı Rumlar Yunanistan’a gönderilmişlerdir. Bu yeni ülkelerinde Karamanlı Rumlar, ana dilleri ve kültürleri yüzünden çoğu kez hor görülmüşler, yeni komşularınca gerçek birer Yunanlı olarak kabul edilmemişler ve topluma entegre olmakta zorlanmışlardır. Ama karşılaştıkları bu horlanma onların Yunanlılık kimliğini güçlendirmiştir. Karamanlı Rumlar topluma entegre olmak için Yunanlılıklarını daha fazla vurgular olmuşlardır.

Karamanlıların hikayesinden şöyle bir genel sonuç çıkarmak mümkün: Bir etnokültürel grubun kimliğini belirlemek için yapmamız gereken dil, din, köken gibi kriterler belirleyip o grubu o kriterlere göre sınıflamak yerine, o grubun kendini nasıl gördüğünü, nasıl tanımladığını araştırmaktır. Grubun öz-tanımı, onun dışarıdan nasıl görüldüğünden ve bilimsel bazı kriterlere göre hangi kategoriye girdiğinden çok daha önemlidir.  Yazımın başlarında sözünü ettiğim sorunsala da (çelişkisiz olmasa bile) en tatmin edici çözüm işte bu öz-tanıma dayalı yaklaşımla bulunabilir, sanırım.

1.   Ayşe Hür, “ Türkler Mu’dan mı Ergenekon’dan mı? ”, Taraf, 11 Mayıs 2008. http://www.taraf.com.tr/yazar.asp?mid=623

2.  Gagavuzların kendı kimliklerine Türklüğü nasıl kattıkları hakkında bir fikir edinmek için, Gagauz Yeri’nin en prestijli gazetelerinden Ana Sözü’nde yayınlanmış Todur Zanet’in şu yazısını tavsiye ederim: "DOMUZLARIN ÖNÜNDÄ SEDEF DAATNAYALIM", Ana Sözü, 27-10-2006. (http://www.anasozu.com/news/?razdel=2&id=294) 

3.  Karamanoğlu Mehmet Bey’in Türkçe’den başka dillerin kullanımını yasaklayan 13 Mayıs 1277 tarihli fermanı meşhurdur. (http://tr.wikipedia.org/wiki/Karamano%C4%9Flu_Mehmet_Bey)

4.    “...he had not been told that the people there were all Turkish-speaking Armenians, who couldn’t understand Armenian. While he could speak Turkish, he preferred not to preach Christianity in the Turkish language…”

(Growing Up in Fresno: Reminiscences of the renowned author William Saroyan -- http://www.williamsaroyansociety.org/grow.html)

                “Turkish-speaking Armenians and Greeks often write it in their own alphabets .Turkish newspapers printed in Armenian characters are published in Constantinople, and Greek characters are similarly employed in several parts of Asia Minor.” (“Turks”, Encyclopaedia Britannica, 11th Edition, 1911, volume V27, page 474 -- http://encyclopedia.jrank.org/TUM_VAN/TURKS.html )

5.  Μάξιμος Χαρακόπουλος. Ρωμιοί της Καππαδοκίας. Αθήνα: Eλληνικά Γράμματα, 2003. s. 115.